پارک ملی کویر یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران است که بیشتر آن شهرستان گرمسار استان سمنان و بخش‌های کوچکی هم در استان‌های تهران، قم و اصفهان قرار می‌گیرد

منطقه کویر در سطح کره زمین یکی از چند نقاطی است که به‌عنوان ذخیره‌گاه کره زمین باید مورد حفاظت قرار گیرد. منطقه کویر از سال ۱۳۴۳ «کانون شکار ایران» ـ که بعدها به سازمان حفاظت محیط زیست تبدیل شد ـ قرار گرفت و از سال ۱۳۵۵ به رده حفاظتی بالاتر پارک ملی ارتقا یافت. در سال ۱۳۵۷ با کاهش بخش‌هایی از شمال و افزایش بخش‌هایی در جنوب، مساحت آن به ۶۷۰ هزار کیلومترمربع رسید و در سال ۶۱ باتوجه‌به شرایط اقتصادی، اجتماعی و امکانات و توانایی‌های حفاظتی به دو قسمت پارک ملی به وسعت ۴۲۰ هزار هکتار شامل منطقه سیاه کوه، نخجیر، سفید آب و کلیه ارتفاعات و تپه ماهورها و دشت‌های مجاور آن و منطقه حفاظت شده کویر به مساحت ۲۵۰ هزار هکتار شامل دشت‌های مکوش، سیاه پرده، پرده زرد و ارتفاعات دوازده امام و نره خر کوه تقسیم شد و تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان قرار گرفت

موقعیت جغرافیایی

پارک ملی کویر از جاذبه های گردشگری سمنان است. موقعیت آن را می‌توانید در نقشه زیر ببینید

راه‌های دسترسی

راه‌های ورودی به پارک ملی کویر عبارت‌اند از

مسیر اول : مناسب‌ترین راه ورودی منطقه ازطریق راه آسفالته ورامین، پیشوا تا یک کیلومتری ایستگاه راه آهن ابردژ ادامه دارد و از مسیر جاده شنی قلعه بلند، عسگرآباد، حصار گلی به پاسگاه محیط‌بانی مبارکیه می‌رسد و وارد پارک ملی کویر می‌شود

مسیر دوم : از شهرستان گرمسار به سمت جنوب آغاز و پس از عبور از جاده سنگفرش به محیط‌بانی سیاه کوه می‌رسد

مسیر سوم : از کاروانسرای مرنجاب در شمال بیابان بندریگ و جنوب دریاچه نمک آران و بیدگل آغاز و پس از طی مسافتی در حدود ۵۰ کیلومتر به محیط‌بانی سفیدآب می‌رسد

مسیر چهارم : از سمت جنوبی پارک کلی کویر ازطریق کاشان، آران، مرنجاب به پاسگاه محیط‌بانی سفیدآب و نرسیده به بند علی خان را ازطریق جاده ورامین، جواد آباد، چرمشهر به محیط‌بانی فصلی بندعلی خان می‌رسد

مسیرهای دیگر : راه‌های دیگری برای ورود به منطقه وجود دارد که عبور از آن‌ها بدون راهنما کاری بسیار خطرناک است. جهت جلوگیری از هرگونه پیشامد سوء و ناگوار احتمالی باید قبل از انجام برنامه سفر به کسب اطلاع و مجوز اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان و هماهنگی با واحدهای تابعه مستقر در منطقه اقدام شود

اقلیم

پارک ملی کویر دارای اقلیم خشک و بیابانی است و بیشتر بارندگی آن در ماه‌های آبان تا اردیبهشت ماه صورت می‌گیرد. متوسط میزان سالیانه باران در منطقه ۱۵۰ میلی‌متر است. معمولا گرمای شدید از اوایل خرداد تا پایان مهر در منطقه ادامه دارد

درياچه نمک كه تنها درياچه‌ای است كه در جوار پارک قرار دارد، يکی از بزرگ‌ترين شوره‌زارهای ايران است. اين درياچه حالت مثلثی دارد كه رأس آن در شمال قرار گرفته و وسعت آبگير درياچه حدود ۲۵۰۰ كيلومتر مربع و مرز غربی پارک ملی كوير را تشكيل می‌دهد. آب اين درياچه بسيار شور است و در هنگام غروب از قله سياه كوه منظره بسيار زيبايی دارد. درياچه نمک حوزه آبگير بسياری از رودخانه‌های مركزی ايران است و اطراف آن باتلاق‌های زيادی وجود دارد. هر چند هيچ نوع آبزی در آب اين درياچه وجود ندارد، زمستان‌ها تعداد قابل توجهی از پرندگان مهاجر آبزی به اين درياچه و رودهای اطراف آن روی می‌آورند. سال‌ها پيش، تابستان‌ها نيز تعدادی فلامينگو در نواحی جنوبی آن ديده می‌شد

پارک کویر دارای چشمه ها و نهرهایی است. از جمله آن‌ها می‌توان به چشمه سفیدآب در نزدیکی محیط‌بانی سفید آب، چشمه آبشار نمکی در نزدیکی ملک آباد و چشمه سیاه کوه در نزدیکی محیط بانی سیاه کوه اشاره کرد

هنگام سفر به این کویر آب به اندازه کافی، ماشین مناسب برای بیابان،یدکی اضافی و بنزین کافی و جعبه کمک‌های اولیه، کرم ضدآفتاب، کلاه و عینک دودی به همراه داشته باشید و همچنین پیشنهاد می‌شود برای رفتن به پارک ملی کویر از تورهایی که می‌گذارند برای این پارک استفاده کنید تا از کاروانسراهای پارک ملی کویر همچون کاروانسرای دیرگچین، قصر بهرام، تپه های مریخی و... سایر مکان‌ها و فضاهای پارک ملی کویر بهره‌مند شوید

ویژگی‌های پارک

پارک ملی کویر، تنها پارک ملی در ایران است که به‌گفته سازمان محیط زیست در آن هیچگونه سکونتگاه انسانی، معدنی و پروانه چرای دام وجود ندارد

این پارک درواقع نمایشگاهی طبیعی از وحوش کمیاب بیابانی و کویری از جمله کل و بز، قوچ و میش وحشی، گربه شنی، جبیر، یوزپلنگ ایرانی و جوامع گیاهی متنوع است

پارک ملی کویر شبه جزیره‌ای است که بین دریاچه نمک، کویر ریگ، کویر مرکزی و کویر گرمسار محصور شده و نمونه بارزی از بیابان‌ها و استپ‌های کم آب ایران به شمار می‌آید

حیات وحش

گونه‌های جانوری

حیات جانوری این منطقه در گذشته به قدری متنوع و پرشمار بود که به «آفریقای کوچک» و «سرنگتی ایران» شهرت داشت. امروزه نیز هر چند از غنای حیات وحش آن تا حد زیادی کاسته شده، هنوز هم تقریبا تمامی انواع حیوانات بیابان‌زی ایران را در خود جای داده و به همین دلیل به‌عنوان یکی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است

در مجموع ۳۴ گونه پستاندار، ۱۵۵ گونه پرنده و ۳۴ گونه خزنده در این منطقه شناسایی شده‌اند

یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، گرگ، کفتار راه‌راه، گربه شنی، روباه قرمز، روباه شنی، جبیر، کل‌وبز، قوچ و میش، شغال، سیاه‌گوش از جمله پستانداران شاخص این منطقه هستند

پارک ملی کویر در گذشته یکی از بهترین زیستگاه‌های گورخر ایرانی بود، ولی اکنون نسل آن از میان رفته است. در سال‌های پایانی دهه ۱۳۵۰ تخمین زده می‌شد در پارک ملی کویر حدود ۸۰۰ راس گورخر زیست می‌کردند، اما بعد از گذشت سال‌ها هنوز باور کردنی نیست که جمعیت ۸۰۰ راسی گور پارک ملی کویر فقط در طول ۵ سال به‌طور کامل نابود شد! آخرین گورهای پارک ملی کویر یک گله ۱۷ راسی در منطقه چاه قرقره در شرق پارک بودند که آخرین بار در سال ۱۳۶۳ دیده شدند و پس از آن هرگز گزارشی از مشاهده گور در این منطقه به دست نیامد

آهوی گواتردار هم اگر منقرض نشده باشد در آستانه انقراض قرار دارد، اما جمعیت جبیر (نوعی غزال ظریف‌تر و کوچک‌تر از آهو) در این منطقه احتمالا بیشترین در تمام ایران است

شاخص‌ترین گونه جانوری پارک ملی و ذخیره‌گاه زیستگاه کویر یوزپلنگ آسیایی است

پارک ملی کویر دارای بالاترین میزان بارش سالیانه در مقایسه با بخش قابل توجهی از زیستگاه‌های یوز در ایران است که همین امر، باعث زادآوری مناسب طعمه‌ها می‌شود. اما نسل آن در این منطقه با خطر جدی روبروست. در سال ۱۳۸۸ دوربین‌های تله‌ای پروژه حفاظت از یوز در دو نوبت ۸ قطعه عکس از ۳ یوز را در این منطقه ثبت کردند. این اولین مشاهده یوز در این منطقه پس از سال ۱۳۸۱ بود. همین دوربین‌ها تصاویری از پستاندارانی چون پلنگ، کفتار راه‌راه، کاراکال، گرگ، روباه، شغال، گوسفند وحشی و بز کوهی را نیز ثبت کردند

هر‌ساله پرندگان مهاجری چون فلامینگو، آنقوت، سر سبز و خوتکا به آب بندهای این منطقه می‌آیند.

پرندگان پارک هم شامل کبک، تیهو، زاغ بور، هوبره، انواع گنجشک، سهره، چکاوک و پرستو، انواع پرندگان شکاری ازجمله عقاب طلایی، سنقر، سارگپه، شاهین، بحری و دلیجه، و پرندگان مهاجر مانند فلامینگو، آنقوت، خوتکا و انواع غاز و مرغابی هستند

پوشش گیاهی

در مجموع ۳۵۵ گونه گیاهی در این منطقه شناسایی شده که ۲۰ گونه آن بوم‌زادی هستند. گیاهان پارک از انواع خشکی‌پسند و شورپسند هستند که خود را با کمبود آب و شوری خاک سازگار کرده و داشتن برگ‌های کوچک منتهی به خار از ویژگی‌های ظاهری بسیاری از آنهاست. در نقاط هموار گیاه درمنه، در دره‌ها و کوهپایه‌های سنگی گیاه کاروان‌کش، در اطراف چشمه‌ها گز، گرگ‌تیغ و نی و در کوهپایه‌ها درختچه‌های بادام کوهی، شیر خشت و خنجک دیده می‌شوند

از آبشخورهای این منطقه می‌توان به چشمه سفیدآب در نزدیکی محیط‌بانی سفید آب، چشمه آبشار نمکی در نزدیکی ملک‌آباد و چشمه سیاه کوه در نزدیکی محیط‌بانی سیاه کوه اشاره کرد

جاذبه‌های گردشگری

پارک ملی کویر دارای یکی از بالاترین پتانسیل های گردشگری در ایران است. نزدیکی به تهران، بکر بودن بخش‌های قابل توجهی از آن، تنوع بالای جانوری و … باعث شده تا طبیعت‌گردان زیادی هر سال برای بازدید به این منطقه بروند

جاذبه‌های گردشگری پارک ملی کویر به دو بخش جاذبه‌های طبیعی و تاریخی تقسیم می‌ٰشود

جاده سنگفرش به‌عنوان یکی از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخی از جاذبه‌های این منطقه است، به طوری که این جاده امکان عبور کاروان‌ها را از میان اراضی باتلاقی و شوره‌زارهای حاشیه دشت کویر فراهم می‌کرده است

برخی دیگر از جاهای دیدنی گرمسار از جمله بنای مشهور «قصر بهرام» که درواقع یک کاروانسرای شاه عباسی است و کاروانسرای «عین الرشید»، آبراه سنگی «سیه کوه» که آب مورد نیاز قصر بهرام را تأمین می کرده، به همراه بقایای «ساختمان حرمسرا»، کاروانسراهای «سفید آب» و «لکاب» و آب انبار «قیلوقه» از دیگر جاذبه‌های تاریخی این منطقه هستند

با اینکه نام این پارک را کویر گذاشته‌اند، لیکن بخش‌های وسیعی از آن حالت بیابانی دارد و دارای رستنی‌های فراوان است، در این پارک کوه‌های دوازده امام و سیاه کوه قرار دارند

تهدیدات منطقه

- مهم‌ترین تهدید در قسمت منطقه حفاظت شده کویر اراضی تحت کنترل نیروهای نظامی است که با برگزاری مانورهای مختلف، ایجاد انفجار و غیره امنیت زیستگاه در بخش حفاظت شده را به خطر انداخته است

- خشکسالی به‌خصوص در حدود سال‌های ۱۳۹۳ الی ۱۳۹۵ آسیب جبران‌ناپذیری بر پیکر منطقه حفاظت شده و پارک ملی کویر وارد کرد، به نحوی که جمعیت عمده حیات وحش این منطقه برای دستیابی به آب و علوفه بهتر به سمت مناطق آزاد در استان اصفهان مهاجرت کردند و به‌دلیل عدم حفاظت مناسب در مناطق آزاد تقربیا اکثر آن‌ها به‌صورت غیر قانونی شکار شده و هرگز به پارک بازنگشتند

عکس‌های اول و چهارم گالری از خبرگزاری ایرنا 

نویسنده: نرگس صالح نژاد

منبع:کجارو