یزد تلفظ مرکز استان و شهرستان یزد در مرکز ایران است. این شهر بین رشته‌های شیرکوه و خرانق و در دشتی گسترده به نام دشت یزد ـ اردکان قرار گرفته‌است. یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان است. به قسمی که اولین صندوق امانات جهان در ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده است .اوج آبادانی یزد از سده «هشتم هجری» به بعد بوده و اتابکان یزد از مهم‌ترین عوامل پیش‌رفت این شهر در سده‌های گذشته به‌شمار می‌روند. یزد در منطقه فلات مرکزی ایران واقع شده‌است.

این شهر به «شهر بادگیرها»، «عروس کویر»، «دار العلم» و «شهر دوچرخه‌ها» معروف است. در سال‌های اخیر به یزد نام «حسینیه ایران» نیز داده‌اند. همچنین از آنجا که زادگاه سید محمد خاتمی است و در ادوار مختلف انتخابات، اصلاح طلبان در این شهر پیروز شده‌اند، گاه از این شهر به پایتخت اصلاحات نیز تعبیر می‌شود.

پیشینه نام یزد

واژه یزد در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه‌تسمیه این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است.

واژه «یزش» به معنای ستایش و نیایش در زبان پارسی میانه است.

ابن بلخی در کتاب فارسنامه که در قرن ششم هجری تألیف شده نام اصلی یزد را «کثه» نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرن نهم در کتاب تاریخ یزد نام «کثه» را تأیید نموده که معنی شهر کوچک است زیرا در پارسی باستان این واژه به معنای کوچک است زیرا کثه در مقایسه با ایساتیس که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده‌است. اصطخری درباره یزد می‌گوید: «کثه مرکز یزد، شهری است درحاشیه کویر دارای هوای خوب و در عین حال واجد آسایش و تنعم شهرهای بزرگ است». درزمان ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بنا شد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند و یزد گرد شهر را به دختر خود هدیه داد. واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» داردبا مفاهیمی چون ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و ... که یکی از فصول پنجگانه اوستا هم با یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده‌است.

یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر ونیز ایتالیاست. استان یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است.

ابن حوقل در کتاب «ایران فی صورة الارض» درباره یزد می‌نویسد: «از مهمترین شهرهای ولایت اصطخر از سوی خراسان «کثه» است و آن حومه یزد و ابرقویه می‌باشد... اما کثه که حومه یزد است شهری است در کنار بیابان و هوای آن خشک سالم است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعه‌ای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام ایزد (باب ایزد) و دیگری در مسجد (باب‌المسجد) که نزدیک مسجد جامع است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از قنات تأمین می‌شود...»

زبان

مردم یزد به زبان فارسی رایج با لهجه یزدی سخن می‌گویند و بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند. در استان یزد برخی ویژگی‌های گویشی میان شهرستانهای مختلف محسوس است. معتقدان به آیین زرتشتی در میان خود به زبان بهدینی (گَورونی یا دری زرتشتی) سخن می‌گویند. و به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می‌دهند. گویش یزدی بخشی از فارسی دری (فارسی خالص و اولیه ایرانیان) است.

دین

بیشتر مردم یزد مسلمان و شیعه دوازده‌امامی هستند. همچنین گروه بزرگی از زرتشتیان ایران در یزد ساکن هستند. اقلیت کوچکی از یهودیان نیز ساکن این شهر می‌باشند.

عموماً استان یزد را در ایران به‌عنوان استان مذهبی قلمداد می‌کنند که دلیل آن توجه مردمان این دیار به بحث مذهب و تلاششان برای نگهداری آن است. گواه این مطلب را می‌توان برگزاری مراسم مختلف مذهبیِ شیعیان آن، به‌ویژه مراسم نخل‌برداری (نخل نوعی سازه چوبی است که نماد تابوت حسین بن علی، امام سوم شیعیان محسوب می‌شود) که در ماه محرم اجرا می‌شود اشاره کرد. همچنین، در بخشی از سفرنامه  فرِد ریچاردز آمده‌است که «احساسات مذهبی مردم یزد خیلی جدی‌تر از اغلب شهرهای ایران است». اخیراً چندسالی است شهر یزد به دلیل داشتن حسنیه‌های فراوان و نوع عزاداری خاص و زبانزد برای امام سوم شیعیان به حسینیه ایران معروف شده است.

  معماری قدیم یزد

مشخص‌ترین وجهه شهر، معماری خاص کویری آن است. بادگیرها، مناره‌ها و گنبدها مشخص‌ترین جنبه ظاهری معماری شهر است. در این معماری از بادگیر برای گرفتن جریان باد و خنک کردن فضای ساختمان به کار می‌رفته‌است.

بافت و ساخت معماری ویژه منطقه یزد از بارزترین نمونه‌های معماری خاص اقلیم‌های گرم و خشک در جهان است. تناسب آن با نیازها و شرایط اقلیمی- فرهنگی مردم منطقه، گذشته از زیبایی خاص این معماری، از ویژگی‌های آن است. در مرکز هر محله معمولاً حمام، بازارچه، آب انبار، مسجد، حسینیه، لرد، کارگاه‌های کوچک، جوی آب (برای دسترسی به قنات) قرار دارد که بسیاری از این امکانات هنوز پابرجا هستند.

آتشکده یزد در مرکز استان یزد قرار دارد و محل نگهداری آتش مقدس زرتشتی می باشد. این آتشکده متعلق به زرتشتیان است سالیان دراز در آن عبادت می کنند، آتش این آتشکده 1500 سال است که خاموش نشده است. ساختمان آتشکده در دوران پهلوی اول ساخته شده است. این عمارت که در فهرست آثار معماری معاصر یزد قرار دارد، به همت زرتشتیان یزد و پارسیان هند، در سال ۱۳۱۳ خورشیدی، تحت نظارت و سرپرستی "ارباب جمشید امانت" بنا شده است. نگاره فروهر و سرستون‌ های سنگی آن زیبایی ویژه‌ ای بدان بخشیده و روبروی این بنا حوض آبی قرار دارد. اینکه آتشکده‌ ها کنار آب باشند از خصوصیت‌ های آتشکده‌ ها بوده است. آتش در آتشکده، در سطحی بلندتر از زمین و دور از تابش خورشید قرار گرفته و اتاق‌‏ هایی نیز جهت مراسم نیایش، پیرامون آن طراحی شده است. محل کنونی این آتشکده واقع در خیابان آیت الله کاشانی شهر یزد است.

ورود به این نیایشگاه همیشه برای نیایش‌ کنندگان با آدابی همراه بوده‌است. از جمله پاکیزگی زنان و مردان، مردان باید برای ورود با کلاه سفید و زنان با روسری سفید و لباس رنگ روشن و بدون کفش وارد شوند. آتش مقدس درون مجمر بزرگی از جنس برنز است و شخصی به نام «هیربد» مسئول روشن نگه‌داشتن آن است. بازدیدکنندگان این آتشکده می‌توانند این آتش همیشه فروزان را از پشت دیوار شیشه‌ای ببینند. در مورد قدمت تاریخی آتش این آتشکده گویند که نزدیک ۱۵۱۵ سال است که روشن مانده‌است. این آتش فروزه‌ ای است از آتش آتشکده کاریان در لارستان که به عقدای یزد آورده شد و نزدیک به ۷۰۰ سال در آنجا روشن نگه داشته شد و سپس در سال ۵۲۲ از عقدا به اردکان برده شد و نزدیک به ۳۰۰ سال نیز در اردکان یزد بود و در سال ۸۵۲ از اردکان به این شهر برده شد. نخست در محله‌ای به نام «خلف خان علی» در خانهٔ یکی از موبدان بزرگ به نام «موبد تیرانداز آذرگشسب» نگهداری می‌ شد و در سال ۱۳۱۳ پس از ساخته شدن این آتشکده به درون آن برده شد.

باغ دولت آباد  در یزد در اواخر دوره افشاریه و درسال ۱۱۶۰ ه.ق توسط محمد تقی خان معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث گردید. مرحوم محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتررا احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت آباد رساند و سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خو د را بنا کرد.

این باغ با مساحتی درحدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع شامل ساختمان ها، حوض ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغهای با درختان انار و انگور و… باگل های فراوانی زینت بخش محیطبوده اند.این باغ به دو قسمت کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تقسیم می شود.

باغ دولت آباد  در یزد در اواخر دوره افشاریه و درسال ۱۱۶۰ ه.ق توسط محمد تقی خان معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث گردید. مرحوم محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتررا احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت آباد رساند و سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خو د را بنا کرد.این باغ با مساحتی درحدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع شامل ساختمان ها، حوض ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغهای با درختان انار و انگور و… باگل های فراوانی زینت بخش محیط بوده اند.

سازنده باغ دولت آباد در وقفنامه اش نوشته است خدا لعنت کند آن کسی را که قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به اندازه سیراب کردن گنجشکی از آن استفاده کند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است. متاسفانه بعدها قنات را از بالا بستند و نگذاشتند به شهر بیاید و برای تامین آب باغ، از چاه آب می کشیدند و حوضهایش را پر می کردند؛ که دیگر این باغ هرگز آن صفا و زیبایی گذشته را باز نیافت.

از مصالح شاخصی که در بناهای این باغ بکار رفته سنگ مرمر است که تماماً از شهر مراغه آورده شده است. در این امر جای تعجب است زیرا سنگ مرمر یزد خود مرغوب بوده و همیشه شهرت داشته است. عمارت های باغ عبارت انداز عمارت بیرونی که در طرف شرق واقع و دارای حوضخانه و بادگیر بلندی است، عمارت واقع در جهت غربی اندرونی و عمارت سردرکه همان ایوان خانه بوده است. بادگیر باغ دولت آباد که به شکل منشوری ساخته شده است با ارتفاع ۳۳ متر و ۸۰ سانتیمتر مرتفع ترین بادگیری است که تا به حال در ایران شناخته شده است.

این باغ به دو قسمت کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تقسیم می شود.

بخش اندرونی شامل: ساختمان های هشتی(بادگیر تابستانه) بهشت آئین (زمستانه) حرمخانه(حرمسرا) مطبخ (آشپزخانه) اتاقهای خدمه، اصطبل های تابستانه و زمستانه، درشکه خانه و یک  برج دیده بانی و آب انبار خصوصی است.بخش اندرونی محل سکونت حاکم بوده است.

بخش بیرونی (جلوخان) شامل: ساختمان های تالارآئینه، تهرانی، ساختمان سردر اصلی، دو بازارچه، دو برج دیدبانی، آب انبار عمومی ودیوانخانه است.

ویژگی های مهم این باغ ساختمان هشتی با بادگیری به ارتفاع ۳۴ متراز کف ساختمان است. که مرتفع ترین بادگیر خشتی جهان می باشد. دراین ساختمان ها با تلفیق باد و آب که درحوضهای داخل ساختمان درجریان است هوای خنک به قسمت شاه نشین و تالارها انتقال پیدا می کند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته می شود. ازدیگر ویژگی های این باغ قناتی به طول ۶۵ کیلومتر و آب نمای داخل باغ به طول ۲۰۶ متر و عرض۶ متر، و درختان سرو وکاج بلند دراطراف آب نما، باغچه های انار و انگور را می توان نام برد.

دولت آباد از نقطه نظر گونه شناسی عملکردی ، باغ”سکونتگاهی- حکومتی” می باشد. به نحوی که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی ، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی،بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می رفته است. «درباغ های سکونتگاهی- حکومتی عرصه اندرونی را از سایر عرصه ها کاملاً متمایز می کردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین می کردند.» 

از دیدگاه گونه شناسی کالبدی ، دولت آباد از نوع “باغ-حیاط” به شمار می رود زیرا ساختمان ها و عمارات آن در اطراف باغ قرار می گیرد. 

یکی از خصوصیات مهم باغ ایرانی ، نظم دقیق و هندسی در نحوه کاشتن درختان است و برای این منظور هر بخش از باغ که به مربع یا مستطیل است به مربع های کوچک تقسیم و در هر راس این شبکه مربعی یک درخت که عمر طولانی تر دارد کاشته می شد و سپس این مربع ها به مربع های کوچک تر تقسیم و در هر راس آن درختان با عمر متوسط و به همین ترتیب درختان با عمر کوتاه در رأس های مربع های میان آنها کاشته می شد.

هندسه باغ یک هندسه ی منظم است که سطح باغ را به دو بخش مستطیلی شکل عمود بر هم (باغ بیرونی و باغ اندرونی) تفکیک کرده است. محور تقارن مستطیل بزرگتر ، محور اصلی باغ اندرونی است که آبنمای بزرگ باغ به ابعاد ۱۹۴ در ۱۲ متر بر این محور منطبق می باشد. در واقع این محور، همان محوری است که عمارت سردر را به عمارت هشتی متصل می کند. «معمار باغ با کاشت درخت در دو جانب محور اصلی ، علاوه بر این که سبب تمرکز دید بسوی عمارت های اصلی باغ می شود ، موجب عدم محدودیت دید از سوی هر یک از عمارات بسمت منظر باغ نیز می گردد و بر اتصال بصری بین دو عمارت تاکید می کند».

آبنما که دقیقا بر محور تقارن باغ اندرونی منطبق می باشد سطح باغ را به دو کرت مستطیلی متقارن تقسیم می کند.در باغ اندرونی قسمت عمده باغ کرت بندی شده است. تناسبات کرت بندی ها از تناسبات دو باغ مستطیل شکل تبعیت می کند

محورتقارن مستطیل کوچکتر که همان باغ بهشت آیین می باشد بر محور اصلی باغ عمود می باشد. مستطیل باغ بهشت آیین توسط یک حوض مستصیلی بزرگ که عمود بر محور تقارن مستطیل است به دو قسمت مربع شکل تقسیم می شودکه در واقع کرت های اصلی باغ بهشت آیین همین مربع ها می باشند.