در پهنه پر طراوت کوهپایه های توچال و دره سرسبز دربند, بخش دل انگیزی از شمال شهر تهران شکل می گیرد که مجموعه سعدآباد با یک میلیون و صد هزارمترمربع وسعت دراین گستره غنوده است.

سعدآباد که از شمال با کوههای البرز, از مشرق با گلابدره, از مغرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد, در زمان قاجار, محل استقرار و سکونت تابستانی شاهان این سلسله بوده است.

پس از کودتای 1299, در وسعتی تازه و الحاق باغ های مختلف, به اقامتگاه تابستانی رضاخان اختصاص یافت, کاخ و کوشک هایی به مناسبت و ضرورت های گوناگون در جای جای این پهنه ی برتافته از درختان کهن و سپیدار و سرو, به فاصله ای از بازمانده بناهای قاجار سر برآورده که طی سالیان به چهارده کاخ کوچک و بزرگ, هرکدام به سبک و شیوه ای در معماری رسیده است. 

حاج آقا رضا رفیع در خاطرات خود می نویسد:" من سعدآباد را از ابوالفتح سردار اعظم- پسر بانو عظمی خواهر ظلل السلطان به مبلغ چهارصد هزارتومان با مهر حاج آقا نورا… و کلباسی برای رضاخان سردار سپه خریداری کردم. 

سعدآباد که من آن موقع خریداری کردم به این بزرگی نبود و وسعت آن هشت هزار متر کنار رودخانه با عمارت حالیه ملکه مادر بود. البته بعد از خریداری سعدآباد از سردار اعظم, تپه علی خان والی را از پدر سرتیپ والی به مبلغ هفت هزار تومان خریداری نمودم و این تپه همان تپه ای است که کاخ شهوند را رضا خان بر روی آن بنا کرد و مادر شاهپور عبدالرضا(عصمت دولتشاهی)در آن کاخ می نشست.

از باغ هایی که اراضی آنها داخل اراضی سعدآباد شد,باغ آقامحمد جواد گنجه ای است که جزء جعفرآباد بود, از باغ امام جمعه هم مقدار زیادی داخل باغ سعدآباد شد و خانه های جنوبی سعدآباد که مربوط به دوره قاجار بود از نصیرالدوله خریداری گردید و در زمان پهلوی اول به عنوان سربازخانه سعدآباد مورد استفاده قرار می گرفت.سپس باغ های دیگری در اطراف سعدآباد از جمله باغ های سالار جنگ, سپهبد امان ا… میرزا, مستوفی الممالک,شکرا… قوام الدوله, همدم السلطنه خواهر مستوفی و محمود بدر خریداری و جزو سعدآباد گردید. رضاشاه درآن زمان در میان درختان چنار سعدآباد چادری می زد و گاهی هم زیر آن پذیرایی می کرد. 

در زمان پهلوی اول, سراسر باغ سعدآباد از رودخانهء دربند مشروب می شد. رضا خان آب رودخانه ی دربند را خریداری کرد و به آبیاری این باغ اختصاص داد ولی پهلوی دوم دوازده ساعت از آب رودخانه را به رعایا بخشید 

و چون آب این رودخانه برای آبیاری سعدآباد کافی نبود از دوازده رشته قنات های قدیمی و جدیدالاحداث استفاده گردید. 

این مجموعه دارای حدود ۱۸۰ هکتار جنگل طبیعی، چشمه‌سارها، قنات‌ها، باغستان‌ها، گلخانه‌ها و خیابان است. این عمارت از شمال با کوه‌های البرز، از شرق با گلاب‌دره، از غرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد. رودخانه جعفرآباد، از وسط محوطه کاخ می‌گذرد. میانگین دمای سالانه این منطقه ۱۲٫۹ درجه سانتیگراد برآورد شده‌است؛ و در ارتفاع ۱۶۵۰ تا ۱۸۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. در دوران پهلوی اول، سراسر باغ سعدآباد از رودخانه دربند مشروب می‌شد؛ ولی در دوران پهلوی دوم، به دلیل بخشیدن آب رودخانه در نیمی از شبانه‌روز به رعایا، و کافی نبودن این میزان آب رودخانه برای آبیاری سراسر مجموعه، از دوازده رشته قنات قدیمی و جدیدالاحداث استفاده گردید.

مجموعه سعدآباد، چهار دوره تاریخی قاجاریه، پهلوی اول و پهلوی دوم و پس از انقلاب ایران را سپری کرده است. سعدآباد در دوره قاجار بنا شد و سکونت‌گاه تابستانی (ییلاق) شاهان این سلسله بوده است. پس از کودتای ۱۲۹۹ و تصرف آن توسط خاندان پهلوی، بناها و عمارت‌های متعددی در آن ساخته شد که بالغ بر ۱۸ کاخ در ابعاد مختلف می‌شوند. هر یک از بناها محل سکونت یکی از افراد دودمان پهلوی بوده است. محمدرضا پهلوی نیز در دهه ۱۳۵۰ در این مکان سکنی گزید؛ که در دوران اوایل سلطنت او، ساخت آن به پایان رسیده‌است. جدیدترین کاخ این مجموعه نیز کاخ لیلا پهلوی می‌باشد که متعلق به کوچکترین دختر محمدرضا پهلوی بوده‌است.

کوشک(وکاخ)احمد شاهی

دو عمارت سلطنتی در شمیران منسوب به احمد شاه است؛ یکی در باغ نیاوران و دیگری در شمال اراضی سعد آباد، بنایی که در محوطه کاخ نیاوران قرار گرفته به «کوشک احمد شاهی» مشهور است و آنکه در سعد آباد است« کاخ احمد شاهی» می خوانندش.

1-سنگ بنای کاخ نیاوران در عصر فتحعلی شاه گذاشته شد،و در دوره های بعدی عمارت آن توسعه و تغییراتی یافت.

در حال حاضر،سه ساختمان اصلی در محوطه باغ نیاوران وجود دارد :

کاخ اصلی که محل اقامت خانواده محمد رضا شاه بود،و در دهه چهل ساخته شد.

کاخ صاحبقرانیه قدیمی‌ترین بنای موجود در این مجموعه . 

«...اين عمارت، اواخر دورة قاجار جهت خوابگاه ييلاقي احمدشاه در ميان باغ نياوران با مساحتي بالغ بر 800 متر در دو طبقه با سقف شيرواني بنا گرديد. از ويژگي هاي عمدة اين بنا تزئينات و نماي آجري به کار رفته در سرتاسر نماي بيروني آن است. آجرها از نوع منقوش قالبي با طرح هاي متنوع به رنگ نخودي است

ورودي بنا در ضلع جنوبي قرار دارد که به وسيله چندين پله از کنار حوض بيضي شکل پوشيده از کاشي، به کوشک منتهي مي شود 

عمارت احمدشاهي در دورة پهلوي دوم مرمت و الحاقات جديدي در آن صورت گرفت و مبلمان داخلي آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوي مورد استفاده قرار گيرد

طبقه همکف اين عمارت شامل يک هال با حوضي از جنس مرمر در وسط مي باشد و 6 اتاق و 2 راهرو در اطراف آن قرار دارند. اشياء تزئيني از جنس نقره، برنز، عاج، چوب، هدايايي از کشورهاي مختلف مثل هند، تابلوهاي نقاشي و گوبلن و نشانها و مدالها در اين فضا به نمايش در آمده است همچنين ويتريني شامل اشياء و سنگهاي معدني تزئيني، سنگي از کره ماه و چندين فسيل گياهي و حيواني در معرض ديد قرار دارند

طبقه دوم عمارت از يک سالن مرکزي و ايوان سرتاسري چهارطرفه تشکيل شده است. در چهار طرف سالن مرکزي که به عنوان اتاق موسيقي استفاده مي شد، قفسه چوبي ويترين دار نصب شده است. دور تا دور ايوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نماي آجري بدنه و 26 ستون مدور با نماي گچي فرا گرفته است. نقش شير و خورشيد گچبري شده بر پيشاني ديوارة ضلع شمالي ايوان به چشم مي خورد

پس از انقلاب، در جريان حفاظت و مرمت اين بنا، بخش پايين ديواره هاي آن نيز تعمير شد. و در ارديبهشت سال 1379 همزمان با هفته ميراث فرهنگي اين عمارت گشايش يافت»

در اوایل دوران سلطنت توجه رضا شاه ، معطوف به سعدآباد بود و به مجموعه نیاوران چندان توجه نگردید،اما در اواسط این عصر به دستور شاه، کاخ صاحبقرانیه و کوشک احمد شاهی تعمیرات اساسی شد. 

در اواخر دهه بیست، عمارت صاحبقرانیه را برای برگزاری مراسم ازدواج محمدرضا ولیعهد و فوزیه(دختر پادشاه مصر) آماده شد. کوشک نیز جهت استقرار کوتاه مدت آنان در نظر گرفته شد. 

بعد از این تاریخ، ساختمان کوشک به تناوب گاه متروک و زمانی نیز محل اقامت پرسنل نظامی رده بالای مستقر در مجموعه قرار گرفت. 

در اوایل سالهای دهة چهل، محمدرضا پهلوی تصمیم به ساخت کاخی برای اقامت خود و خانواده اش در نیاوران گرفت،و عمارت بزرگی را در این باغ بنا کرد.

 محمد رضا شاه، مدتی هم ساختمان این کوشک را بعنوان دفتر اداری استفاده کرد. 

تا ده سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بنای کوشک به‌عنوان انبار دربسته‌ای ماند و از آن تاریخ تا سال ۱۳۷۶ که مجدداً تعمیراتی در این ساختمان انجام شد چند سالی است که کوشک احمدشاهی و بنا های دیگر این مجموعه به موزه تبدیل شده است. 

نقل قولی بی اساس می گوید احمد شاه این بنا را برای همسر گرجی تبارش ساخته است که آن سخن را اعتباری نیست. 

2- بر روی تپه علیخان در شمالی ترین نقطه کاخ های سعد آباد، واقع در بخش «ترش محله» منطقه ییلاقی دربند عمارتی خود نمایی می کند که به کاخ احمد شاهی شهرت دارد. 

کاخ احمد شاهی،عمارت دیگری است که به احمد شاه قاجار منسوب و قدیمی ترین کاخ موجود در مجموعه سعد آباد است، که در اواخر سلطنت احمد شاه قاجار بنا گردید،ساخت این عمارت از سال ۱۲۹۷، آغاز شد و به وقت وزارت جنگی رضا شاه، ساخت بنا به پایان رسید. پس از انقلاب، این کاخ، پایگاه مرکزی بسیج خواهران استان تهران، ‌شد.

برای تخلیه  این کاخ تعدادی از درختان اطراف کاخ احمدشاهی را قطع کرده اند تا بنایی برای بسیج ساخته شود.

در ضلع شمال غربی مجموعه سعدآباد تهران موزه‌ای به نام کاخ سبز قرار دارد. کاخ شهوند که اکنون کاخ‌ موزه‌ی سبز نامیده می‌شود، بی‌گمان یکی از زیباترین کاخ‌های موجود در کشور است که محل زندگی رضاشاه پهلوی بوده و در سال ۱۳۰۷ خورشیدی مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌ است.

بنای کاخ شهوند قبل از تکمیل، ساختمانی متعلق به شخصی به نام "عليخان" بود. او از زمين‌داران سرشناس آن زمان بود و تپه‌ای كه اين كاخ روی آن بنا شده به نام او به "تپه‌ی عليخان" معروف است.

رضاشاه، پس از اینکه ساختمان واقع بر این تپه را از علیخان خریداری کرد، کاخ کنونی را بنا نهاد و کار ساخت و تکمیل آن از زمان وزارت جنگی او تا اوایل سلطنتش (سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۷ خورشیدی) به طول انجامید. سرانجام، این کاخ با تلاش هنرمندان و معماران ایرانی، پس از هفت سال کار، در دو طبقه (زیرزمین و همکف) بنا شد. رضاشاه از طبقه‌ی همکف به عنوان محل زندگی و دفتر کار خود و از زیرزمین به عنوان انباری استفاده می‌کرد. همچنین یک تالار غذاخوری مجلل با میز و صندلی‌های منقش و کنده‌کاری شده و همچنین ظروف نفیس چینی و سرامیک و نقره‌ی ایتالیایی مخصوص پذیرایی تشریفاتی میهمانان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این کاخ، به دلیل استفاده از سنگ‌های سبز کمیاب معدن خمسه‌ی زنجان و سنگ مرمر خراسان در نمای خارجی آن، به قصر سنگی کاخ مرمر نیز معروف است. ملات سنگ‌ها، از جنس سرب است و مانع شکستن آنها در اثر انقباض و انبساط می‌شود. درب اصلی کاخ، از سمت شمال غربی به سمت رشته‌کوه‌های مرتفع البرز گشوده می‌شود. سر در و ستون‌های ورودی کاخ نیز از جنس سنگ مرمر خراسان و ترکیب و تلفیقی از نقوش و موتیف‌های هنر ایرانی و اروپایی است.

با بازسازی و مرمت کاخ، قصر سنگی، کاخ شهوند، نام گرفت و پس از انقلاب اسلامی، به کاخ سبز تغییر نام داد. گچبری‌ها و آیینه‌کاری‌های ظریف و زیبای درون کاخ، کار دست هنرمندان ایرانی ناشناس است. تذهیب دیوارها، اثر استاد حسین بهزاد، و خاتم‌کاری‌ها، حاصل کار گروهی کارگاه استاد صنیع خاتم است. مساحت زیربنای کاخ، در دو طبقه، ۱۲۰۳ مترمربع است و معمار آن، میرزا جعفر کاشی معروف به معمارباشی بوده‌ است.

یکی از زیباترین قسمت‌های این کاخ، تالار آیینه است. تالاری که روی تمامی آیینه‌های آن، با گل‌هایی از گچ تزئین شده و با قالی مشهد ۷۰ متری زیبایی که اثر عبدالمحمد عمواغلی است، فرش شده که دفتر کار رضا شاه نیز بوده‌ است.

در این تالار، یک دست مبل کوبلن‌دوز کار دست، مربوط به دوره‌ی قاجار قرار دارد. میز وسط تالار، کار کشور فرانسه و متعلق به قرن ۱۸ میلادی است. پرده‌ای نقره‌فام به چوب‌پرده‌ای منبت‌کاری شده، پنجره تالار را مزین کرده‌ است.

از ویژگی‌های این تالار، همخوانی نقش وسط فرش، با طرح سقف است. فرشی که با ابریشم خاص و ریزبافت و در مدت هفت سال (سالهای ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۷ خورشیدی) توسط هنرمندان مشهدی به زیبایی تمام بافته شده‌ است.

آیینه کاری‌های سقف با طرح قندیل، کار هنرمندان ایرانی است. از دیگر وسایل باارزش این کاخ، می‌توان به مجسمه‌ها و مبل‌های دوره لویی شانزدهم و نیز دو میز کنسول مربوط به دوره‌ی ناپلئون اشاره کرد. از دیگر تالارهای این کاخ که روبروی تالار آینه واقع شده، اتاق خواب رضاشاه است و پنجره‌ای که رو به دربند با چشم‌اندازی زیبا باز می‌شود، آن را مزین کرده است.

ساختمان كاخ از دو طبقه تشكيل شده است؛ طبقه‌ی اول شامل پله‌ی ورودی، تالار آيينه، ناهارخوری، اتاق كار، اتاق پذيرايی و اتاق خواب است.

طبقه‌ی ديگر زيرزمين كاخ است و شامل سالن پذيرايی، دو اتاق خواب با سرويس و سالن ناهارخوری است.

دستگيره‌ی درها از برنز مطلا است. ديوارها و سقف تالار، آيينه‌كاری شده و روی آيينه‌ها با گل‌هايی از گچ تزيين شده است.

از ديگر وسايل اين كاخ كه اغلب از كشورهای اروپايی خريداری شده‌اند، می‌توان به چلچراغ‌ها، تابلوهای نقاشی، مجسمه‌ها، مبل‌های دوره‌ی لوئی شانزدهم و دو ميز كنسول مربوط به دوره‌ی ناپلئون، ساعت، شمعدان، گلدان‌های برنزی، اشياء كريستال و پيانو اشاره كرد.

فرش تالار آیینه کاخ موزه‌ی سبز

از نمونه‌های شاهکار فرش اثر استاد عبدالمحمد عمواغلی، فرشی ۷۰ متری ۱۲۰ رج در تالار آیینه است که طرح زیبای آن گلدانی است که دسته گل مجللی در آن قرار دارد که به دستور رضاخان بافته شده و در بالای آن کتیبه‌ای به این شرح قرار دارد:

« حسب الامر مبارک بندکان اعلیحضرت همایونی رضاشاه پهلوی شاهنشاه ایران» و تاریخ آن ۱۱ آذرماه ۱۳۰۷ است.

قسمت‌هایی از این فرش توسط یکی از استادان مجرب جناب آقای جلیل جداری در سال ۱۳۷۱-۱۳۷۳ مرمت شده است.

گلدان‌های تزئینی از سنگ مرمر

نمونه گلدان‌های تزئینی از سنگ مرمر با تزئینات برنزی که در کاخ موزه‌ی سبز، اقامتگاه پهلوی اول نگهداری می‌شود، نمونه‌ی بارزی از زیبایی هنر دوران لویی شانزدهم است. بیشتر مبلمان و تزئینات موجود در کاخ سبز متعلق به دوران پهلوی دوم توسط فرح دیبا از حراجی‌ها و گالری‌های فروش عتیقه خریداری شده است. این آثار نشان و یا امضاء ندارند و نام هنرمند آنها معلوم نیست.

ابزار مرصع‌کاری شده با سنگ یشم

در کاخ موزه‌ی سبز نمونه‌های زیبایی از مرصع‌کاری روی سنگ یشم موجود است که به غایت زیبا و در نهایت استادی، به دستور پهلوی اول (رضاشاه) برای استفاده روی میز کار ساخته شده‌اند که نگاه هر بیننده را مجذوب خود می‌سازد. این مجموعه که شامل جای کاغذ، جای دوات،‌ مُهر، شمعدان، قلمدان،‌ پاکت ‌بازکن و... است از سنگ یشم زمردین ساخته شده و با جواهراتی نظیر یاقوت قرمز، الماس و... مرصع‌کاری شده‌ است.

مرصع‌کاری یکی از شاخه‌های صنایع دستی سنگی است. مرصع به معنی هر آن چیزی است که با جواهر تزئین شده باشد. هنر مرصع‌کاری عبارت است از نشاندن جواهر (سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی) روی ظروف، زیورآلات و اشیاء تزئینی دیگر.

یکی از آثار نفیس موجود در کاخ موزه‌ی سبز، تابلو نقاشی رنگ روغن روی بوم با عنوان «گلدان گل» اثر هنرمند هلندی آرنولد بلومر است .

در این تابلو، گلدانی پر شده از گل‌های چهارفصل روی یک میز مرمر و یک زمینه‌ی خنثی به تصویر کشیده شده است که ترکیب غنی و جذابی از رنگ‌های گرم قرمز و صورتی و مهارت استاد را در کشیدن گل‌ها به رخ می‌کشد و نمادی از سبک نقاشی هلندی است. سبک اصلی نقاشی وی طراحی استادانه‌ی گل‌ها با جزئیات کامل، ترکیب‌بندی دقیق و تکنیکی منحصر‌ به‌ فرد با هوشمندی و دقت تمام است.

مجموعه فرهنگی ـ تاریخی نیاوران در باغ بزرگی به مساحت حدود 11 هکتار در شمال تهران قرار دارد که از زیبایی و جذابیت طبیعی و تاریخی فراوانی برخوردار می باشد. بناهای این مجموعه متعلق به دوره های قاجار و پهلوی می باشد. 

ابتدا شاهان قاجار این مکان خوش آب و هوا را جهت اقامت ییلاقی خویش برگزیدند. فتحعلی شاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می دهد تا در منطقه ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتی بسیار کمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند. درکنار روستایی که «گُرده وی» یا «گُرده به» خوانده می شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری که در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ییلاقی فتحعلیشاه که در جای نیزار ایجاد شد را «نی آوران» نامیدند که بعدا به نام «نیاوران» مشهور شد. محمد شاه نیز در همین باغ بنای کوچک و ساده ای بنا کرد و به دنبال او ناصرالدین شاه« کاخ صاحبقرانیه» را در این باغ ساخت. آخرین بنایی که در دوران قاجار در این باغ ساخته شد مشهور به کوشک احمدشاهی است. 

در زمان حکومت پهلوی دوم، برخی از بناهای کوچک این باغ تخریب شد و کاخ نیاوران با سبکی مدرن جهت سکونت وی و خانواده اش ساخته شد. 

اکنون محوطه کاخ شامل کاخ اختصاصی نیاوران و موزه پارچه و لباس های سلطنتی، کاخ صاحبقرانیه و موزه حوضخانه، کوشک احمدشاهی، موزه جهان نما، کتابخانه اختصاصی، موزه خودروهای اختصاصی کاخ نیاوران، باغ کتیبه ها و گلخانه ها می باشد. 

در سال 1357 این کاخ توسط نیروهای انقلابی تسخیر شد و در سال 1360 به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحویل داده شد. در سال 1365 کاخ موزه نیاوران برای اولین بار گشایش یافت. در سال 1368 مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی در محل مدرسه اختصاصی راه اندازی شد و یکسال بعد فضاهای جانبی آن به خوابگاه پسران اختصاص یافت. 

در سالهای بعد موزه جهان نما (1376)، کاخ صاحبقرانیه (1377) و کوشک احمدشاهی (1379) نیز در معرض بازدید عموم قرار گرفت

در گوشة شمال شرقی باغ نیاوران، بنای کاخ نیاوران با مساحتی در حدود 9000 مترمربع در دو طبقه و یک نیم طبقه قرار دارد.

عملیات احداث این بنا در سال 1337 ﻫ.ش، با طرحی ایرانی آغاز گردید. معمار طراح کاخ مهندس "محسن فروغی" و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا "شرکت مهندسین مشاور عبدالعزیز فرمانفرماییان و همکاران" و سازنده بنا "شرکت ماپ" بوده است.

در ابتدا این کاخ را به عنوان محلی برای پذیرایی سلطنتی و اقامت میهمانان عالی رتبه دربار طراحی نمودند اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییراتی در کاربری به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده او اختصاص یافت.

احداث این کاخ در نهایت با وقفه¬ای که در ساخت آن پیش آمد در سال 1346 ه¬ش به اتمام رسید و در سال 1347 ه¬ش مورد بهره¬برداری قرار گرفت و تا واپسین ساعات خروج خانواده پهلوی از کشور محل اصلی سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده وی بود.

طرح چهار ضلعی کاخ و فضاسازی معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره گیری از فن آوری مدرن است. تزئینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است که گچبری توسط استاد عبداللهی، آینه کاری توسط استاد علی اصغر و کاشی کاری نمای خارجی توسط استاد ابراهیم کاظم پور و ایلیا انجام شده است. کف بنا از جنس سنگ گرانیت سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است که از وسط باز می شود. دکوراسیون و مبلمان داخلی کاخ توسط یک گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است.

طبقه همکف این بنا شامل سرسرای بزرگی است که کلیه اتاق ها در اطراف آن شکل گرفته اند، از آن جملـه می¬توان به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی اشاره کرد.

در نیم طبقة این بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشی فرح دیبا و اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او قرار دارد.

در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نیمروزی محمدرضا پهلوی، اتاق آرایش و لباس فرح دیبا وهمچنین    اتاق های فرزندان شاه و ندیمه هایشان قرار دارد.

در انتهای مسیر بازدید اتاقی در راهپله ها قرار دارد که لباسهای رسمی و نظامی و مدالها و نشان¬های محمدرضا پهلوی در آن نگهداری می شود.

مجموعه¬ای نفیس از تابلوهای نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی، ظروف چینی کارخانجات سور و رزنتال و اشیاء تزیینی و همچنین مجموعه فرشهای نفیس ایرانی زینت بخش این فضاها است.

کاخ اختصاصی نیاوران  در دی ماه 1382 با هدف مرمت و بهسازی تعطیل شد و مدت 6 سال عملیات مرمت شامل نقاشی بنا، مرمت گچبریها و آیینه کاریها، ایجاد سیستم هواساز، تعویض سیستم¬های برق و کابلها، تعمیر پوشش بام و عایق کاری و راه¬اندازی مجدد سقف متحرک، آسانسور، تعمیر سنگ¬فرش و پارکت کف فضاهای مختلف، تجهیز مخزن و ایجاد سیستم حفاظت الکترونیک (دوربین مداربسته)با حفظ اصالت بنا انجام شد.

مرمت مبلمان، پرده¬ها و دیوارکوبهای پارچه ای  و مرمت تعداد زیادی از اشیا با رعایت اصول مرمتی و مطالعات کارشناسی در خصوص آثار از دیگر اقدامات انجام گرفته می¬باشد.

پس از 6 سال تلاش و فعالیت برای حفظ میراث ملی، کاخ اختصاصی نیاوران مجدداً جهت بازدید عموم علاقمندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی در اسفند 1388 بازگشایی گردید. 

در ضلع شمالی کاخ نیاوران تالاری به وسعت350 متر مربع به قرینه تالار پذیرایی در ضلع جنوب واقع شده که در دوره پهلوی برای پذیرایی مهمانان دربار احداث گردیده بود.

کمی پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی تغییر دکوراسیون و تجهیز آن در حال اجرا بود که با پیروزی انقلاب پروژه متوقف می گردد، چرا که مبلمان و اشیاء تزئینی خریداری شده تالار از جمله میزهای پذیرایی و جارهای کریستال در زمان بازگشایی تالار به عنوان موزه برای اولین بار در معرض نمایش قرار گرفت.

از مهمانی های برگزار شده در تالار آبی می توان به مهمانی شب سال نو میلادی 1978 (1356 ه.ش) با حضور "جیمی کارتر" رئیس جمهور اسبق آمریکا اشاره نمود.

به دلیل وجود آبنمایی زیبا روبروی تالار و رنگ آبی دیوارها و پرده ها، نام «تالار آبی» به آن اطلاق می شد، تا اینکه به مناسبت روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی در اردیبهشت ماه سال 1391 «موزه پارچه و لباس های سلطنتی» در این تالار افتتاح گردید.

هدف از ایجاد این موزه در محل تالار آبی حجم قابل توجهی از آثار نفیس بافته، پارچه و لباس های دوره پهلوی بود که با ارزش هنری قابلیت نمایش داشته لیکن به دلیل فقدان فضای نمایشی کافی در چیدمان اصلی کاخ، تاکنون در معرض بازدید عموم نبوده و در مخزن کاخ اختصاصی نگهداری می شده است، همچنین تالار آبی با وسعتی مناسب در کاخ نیاوران می توانست بهترین فضا برای نمایش و معرفی آثار مخزن کاخ اختصاصی باشد، بدون اینکه در چیدمان اصلی کاخ تغییری ایجاد شود.

از جمله اقدامات انجام شده جهت افتتاح موزه پارچه و لباس های سلطنتی می توان به انتخاب و آماده سازی و انجام عملیات حفاظت و مرمتی بر روی آثار، آماده سازی فضای نمایشی، چیدمان آثار، ایجاد مسیر بازدید و در نهایت تحقیق و پژوهش بر روی تکنیک های بافت و دوخت پارچه برای معرفی هرچه بهتر اشیاء اشاره نمود. 

ارتفاع تالار، تزئینات گچبری سقف و دیوارها و لوسترهای کریستال بسیار ارزشمند تالار چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند و آثار در معرض نمایش، زیبایی این فضا را دو چندان نموده است.

از آثار شاخص این فضا می توان به دو عدد گوبلن بافت کشور فرانسه مربوط به قرون 17 و 18 میلادی اشاره کرد که دیوارهای ضلع جنوبی تالار را مزین نموده است. 

پارچه های نفیس اهدایی کشورهای مختلف آسیایی و اروپایی و یا تولید شده کارگاه های پارچه بافی ایران از قبیل زربافت، ساتن و ابریشم و همچنین سوزن دوزی های مناطق مختلف و حاصل دسترنج هنرمندانی چون مهتاب نوروزی (فوت :24 تیر 91) از صنایع دستی آن دوره می باشد که در معرض نمایش قرار گرفته است.

دهکدة نیاوران همواره یکی از بخش های ییلاقی شهر تهران بوده است. این منطقه در دوره قاجار نیز مورد توجه شاهان و دولتمردان قرار گرفت. ناصرالدین شاه در سال 1267هـ.ق حاج علیخان حاجب الدوله را مامورِ ساختِ عمارت صاحبقرانیه در باغ نیاوران کرد. از آنجا که پس از نخستین قرن پادشاهی ناصرالدین شاه (در آن زمان هر سی سال یک قرن محسوب می شد)، این محل تجدید عمارت کلی یافته بود، به دستور شاه «صاحبقرانیه» نامیده شد. بدین ترتیب عمارت خوابگاه، اندرون و حرمسرا ساخته شد. حرمسرا شامل چهل تا پنجاه ساختمان بود که غیر از عمارت بزرگ، هر یک دارای چهار اتاق و یک ایوان و به اصطلاح هر دستگاه ویژة یک یا دو تن از زنهای شاه بود. در زمان مظفرالدین شاه و احمدشاه حرمسرای کاخ محدودتر شد. با سقوط قاجاریان و بر سرکار آمدن رضاخان، صاحبقرانیه مدتی به دست فراموشی سپرده شد.

رضاخان در آغاز، به ساخت و ساز کاخ های متعدد در سعدآباد پرداخت. با این حال در سال1318 به هنگام ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه، تصمیم گرفت، این کاخ را برای پذیرایی از میهمانان خود آماده سازد. در این سال بخشی از دیوار میان دیوانخانه و حرمسرا که به دستور مظفرالدین شاه کشیده شده بود و چندین دستگاه عمارت دور کاخ را خراب کردند. مبلمان کاخ عوض شد و تعدادی از گرانبهاترین فرشهای کاخ گلستان به این مکان انتقال یافت. برای تزیین دیوارها، کاغذ مخصوص به اروپا سفارش داده شد و برای انتخاب پارچة پرده ها و مبلها از یک طراح خارجی استفاده شد. هشت ماه تمام، شب و روز، گروهی مهندس و نجار و نقاش به کار مشغول بودند و برای سفره خانه صاحبقرانیه، سرویس ویژه سفارش داده شد. در زمان پهلوی دوم، تزئینات معماری داخلی کاخ صاحبقرانیه دوبار دستخوش تغییرات عمده شد.

پس از انقلاب اسلامی، کلیة اموال کاخ توسط کارشناسان صورت برداری و کل بنا از سال1374 استحکام بخشی، مرمت و بازسازی شد. گچبریها، آیینه کاریها، اُرسیها، درها و... توسط هنرمندان و استادکاران، جانی تازه گرفت و برخی از نفیس ترین قالیها مرمت شد. با استفاده از چند اتاق اداری و خدماتی، برخی از اسناد و مدارک تاریخی مرتبط با دورة قاجار و پهلوی -با رعایت موازین موزه آرایی- تلاش شد تا سیر کوتاهی از تاریخ و هنر این دو دوره در صاحبقرانیه، به نمایش گذاشته شود.

دو تابلوی بزرگ شاهزادگان قاجاری بر دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارد. در اتاق اول عکس هایی از صاحبقرانیة زمان ناصرالدین شاه و در اتاق بعدی، فرمان مشروطیت (اصل این فرمان در تاریخ 14 جمادی الاخر 1324 هـ.ق در کاخ صاحبقرانیه امضاء شد)، اسناد این دوره و تصاویری از شخصیت های دوران مشروطیت دیده می شود. بعد از اتاق مذاکرات نظامی، تالار جهان نما یا تالار آیینه قرار دارد. آیینه کاریهای ظریف با گچبریهای هنرمندانه و ارسیهای چشم نواز، به عظمت این بنا افزوده است. در شاه نشین شمالی این تالار، میز کار محمدرضا پهلوی قرار دارد.

دیوارهای شاه نشین جنوبی را سلاح های کوچک سرد و گرم از دوران زند و قاجارآذین کرده و چند قالی نفیس ایرانی کار هنرمندان تبریزی و کارگاه های عمواغلی و ارجمند کرمان کف تالار را پوشانده است. چند گلدان از کارخانه های میسن آلمان و سور فرانسه در این تالار دیده می شود. بعد از تالار جهان نما، اتاق مذاکرات خصوصی، خوابگاه نیمروزی و ... قرار دارد.

مجموعه ای از عکسهای سران کشورهای خارجی و نیز آثار اهدایی به دربار و مدالها و نشانها در اتاقهای این بخش به نمایش گذاشته شده است. در سرسرای ضلع شرقی این طبقه، مجسمه ونوس از سنگ مرمر ، بازدیدکننده را بدرقه می کند. کلیه مبلمان صاحبقرانیه به سفارش و دستور فرح دیبا از فرانسه خریداری شد. لوسترها ساخت کشور چکسلواکی و کارخانه باکارای فرانسه و ظرفها ساخت کارخانة روزنتال آلمان است.

طبقه زیرین کاح صاحبقرانیه حوضخانه نام دارد. در اتاق های این کاخ انواع بافته های قاجاری، آثار لاکی شامل جعبه ها، جلدها، قلمدان ها و آثار خوشنویسی، نگارگری و سوخت از هنرمندان نامی ایران به نمایش گذاشته شده است.

کرسی خانه با گچبری ها و کتیبه نگاری های چهار طرف دیوار و تابلوی یوسف و زلیخا، یکی از دیدنی ترین بخشهای صاحبقرانیه است. 

حوضخانه به لحاظ معماری و تزئیناتی چون گچبریها، ارسیهای فاخر و آثار موجود در آن، بعد از تالار جهان نما از زیباترین بخشهای کاخ است. حوض، در وسط بنا قرار دارد و اطراف آن را مبلمان فراگرفته است. یک جار و چند تابلوی نقاشی، از جمله تابلوی حوضخانه صاحبقرانیه اثر کمال الملک در این فضا به چشم می خورد.

در ازارة دیوار شاه نشین شمالی، مجلس شیخ صنعان (روایت عطار) بر روی سنگ نقر شده است.

در قسمت بار و چایخانه انواع وسایل پذیرایی و انبوه ظرفهای شیشه ای و کریستال، ساخت کشورهای آلمان، روسیه، چکسلواکی، و ایران دیده می شود. سقفهای چوبی منقوش این بخش، متعلق به قرن 12 هـ.ق بوده و از شیراز آورده شده است.