هم‌زمان با روی کار آمدن ترکمن‌های سلجوقی (۵۱۱ ق.) و پادشاهی سلطان سنجر برای اولین بار ایالتی به نام کردستان در محدوده ایالت جبال (کوهستان) ایران تأسیس گردید و نام کردستان برای نخستین بار ساخته و استفاده شد این نام در منابع تاریخی از سال ۱۱۵۰ میلادی برای محدوده‌ای در غرب خاورمیانه آن زمان کاربرد داشته‌است.

تمام سرزمین کردنشین امروزی از دوران امپراتوری ماد به بعد تا سال ۱۵۱۴ میلادی یکی از ایالات ایران بود. مردم کرد اقوام ایرانی‌تباری هستند که در سراسر ایران و نیز در بخش‌های دیگری از خاورمیانه و آسیای مرکزی زندگی می‌کنند. کردها دارای تاریخ مشترک با دیگر ایرانیان هستند و به گویش‌ها و لهجه‌های زبان کردی سخن می‌گویند.

تاریخ مشترک کردها با ترک ها پس از جنگ چالدران و پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی با ترک ها و عرب ها و ایرانیان ادامه یافت. بخش عمده سرزمین کردستان بر اثر حمله امپراتوری عثمانی به ایران در جنگ چالدران در سال ۱۵۱۴ میلادی از ایران جدا گردید، و امروزه به نام کردستان ترکیه، کردستان عراق و کردستان سوریه ضمیمه خاک کشورهای ترکیه، عراق و سوریه گردیده‌اند. پس از جنگ چالدران نیز مناطق جدا شده بارها بین ایران و عثمانی دست به دست شده‌اند.

امپراتوری عثمانی سالها بر بخش جدا شده سرزمین کردستان از ایران، فرمان‌راند تا اینکه با پایان جنگ جهانی اول و نابودی امپراتوری عثمانی متصرفات آن: سرزمین کردستان، سرزمین‌های عربی، آسیای کوچک و بالکان به دست پیروزمندان جنگ جهانی اول، انگلستان و فرانسه تقسیم گردیدند.

امروز کردستان را اغلب با عنوان جمع مناطفی با اکثریت قومی کرد توصیف می‌کنند. جمعیت امروزی کُردها حدود ۲۸ میلیون نفر تخمین زده می‌شود این منطقه حدوداً ۱۹۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد.

محدوده ارضی

ادمونس در کتاب خود بنام کردها -عربها و ترکها می‌نویسد: شمال کردستان بوسیله خطی بین ارزروم و ارزنجان مشخص است پس از این خط مرعش را دور زده و به حلب می‌رسد در جنوب غربی از تپه‌هایی که در جهت رود دجله قرار دارد گذشته و به طرف جبال حمرین متمایل می‌گردد و تا در شرق از کرمانشاه و سنندج و سقز مهاباد و ارومیه و خوی و ماکو گذشته و متوجه اریوان می‌گردد.

در زمان سلطان سنجر، آخرین سلطان مقتدر سلجوقی، ایالتی ایجاد شد با مرکزی که بهار خوانده می‌شد و امروزه در شمال شرقی همدان قرار دارد. این ایالت، که بین آذربایجان و لرستان قرار داشت، شامل ناحیه‌ای از همدان، دینور، کرمانشاه و سنه در شرق زاگرس و در غرب استان ایلام پشتکوه، شهرزور و خفتیه در زاب می‌شد. در کل ۱۶ بخش داشت که حمدالله مستوفی در نزهه القلوب ذکر کرده. به هر روی محدوده نامی کردستان در قرن‌های مختلف متغیر بود. شرف الدین در شرفنامه فصول سوم و چهارم کتاب اول لرها را جزو کردستان می‌آورد، همه مورخین عربی که همه چیز را در ایالتی که جبال می خوانندش می‌آورند نیز چنین می‌کنند. اولیای چلبی جهانگرد ترک، در سیاست نامه‌اش ۹ ولایت را که در زمان او کردستان را تشکیل می‌دادند برمی‌شمرد: ارزروم، وان، حکاری، دیاربکر، جزیره، احمدیه، موصل، شهرزور و اردلان که پیمودنش ۱۷ روز زمان می‌برده است. رقابت بین سلاطین عثمانی و شاهان ایران این یگانگی را شکست

مردم کرد از از اقوام اصیلی هستند هستند که در بسیاری از نقاط ایران و نیز در بخش‌های دیگری از خاورمیانه و آسیای مرکزی زندگی می‌کنند. روشن است که محدوده تاریخی و سیاسی کردستان با محدوده قومی واقعی آن منطبق نیست؛ بنابراین محدوده هریک از سرزمین‌های مورد نظر باید کم و بیش حدودی تعریف شوند.

عمارت آصف در مرکز شهر سنندج در خیابان شاپور(خیابان امام) نزدیک مسجد دارالاحسان قرار دارد. مجموعه عمارت آصف که حدود چهار هزار متر مربع عرصه و اعیانی دارد توسط “آصف اعظم” (میرزا علی نقی خان لشکر نویس) در دوره صفویه احداث شد.

بانی اولیه این بنا را خانواده معتمد هاشمی ها نام برده اند و احتمالا میرزا محمد رضای وزیر پدر آصف دیوان آن را تملک کرده است. در زمان آصف دیوان این عمارت شکوه نهایی خود را به دست آورده و از این رو به عمارت آصف مشهور شده است. ساخت بخش شمالی عمارت آصف مربوط به دوره صفویه‌ است. دوره دوم شکل گیری ضلع‌های شرقی و غربی حیاط بیرونی و حمام عمارت به نیمه نخست دوره قاجار مربوط است، دوره سوم شامل فضاهای اندرونی و بازسازی بخش غربی تالار تشریفات می‌شود مربوط به سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۶ هجری شمسی است و در آخرین تحولات در سال ۱۳۷۶ توسط سازمان میراث فرهنگی کردستان تملک شده و پس از مرمت و احیای قسمت های آسیب دیده در سال ۱۳۸۲ به عنوان موزه مردم شناسی و با نام “خانه کرد” بازگشایی شد.

عمارت آصف علاوه بر سر در و دالان ورودی، دارای چهار حیاط است که به حیاط بیرونی (اصلی)، حیاط اندرونی، حیاط مستخدمین و حیاط مطبخ معروف می باشند. حمام عمارت دارای ستون‌های سنگی حجاری شده و تزیینات آهک بری و کاشی کاری است. در ضلع جنوب غربی عمارت، حمام خصوصی با سبک و اسلوب معماری حمام‌های ایرانی ساخته شده و دارای نقش‌های آهکبُری می‌باشد. آب مورد نیاز مجموعه عمارت آصف از یک رشته قنات که از غرب سنندج توسط تنبوشه‌های سفالی و لوله‌های فلزی جدید جاری است تامین می‌شود. برای تنظیم و تقسیم مناسب آب، فضایی در کنار دالان ورودی ساخته شده که به اتاق تقسیم آب معروف است و اکنون آب، آب نمای مقابل تالار، حوض حیاط‌های مستخدمین، مطبخ و اندرونی از آن تامین می‌شود.

سردرِ ورودی بنا با نمای آجری که به شکل نیم هشتی است، بر اساس سبک باروک ایرانی ساخته شده است. تالار تشریفات، ایوان ستون‌دار و اُرُسی پرکار آن از بخش‌های بسیار زیبای بنا محسوب می‌شود. بنا شامل تزئینات معماری همانند گچبری، آینه‌کاری، و تزئینات چوبی است. موزه مردم‌شناسی مناطق کردنشین» یا «خانه کرد»، بزرگترین موزه مردم‌شناسی مربوط به یک قوم در ایران است. مرحله نخست پروژه خانه کرد که عمارت آصف را به خود اختصاص داده شامل، نگارخانه و حیات ورودی، حمام، غرفه‌های زندگی شهری، مکتب خانه، قلاب بافی، زیورآلات، بخش کشاورزی، مشاغل و فنون، بخش اسناد و عکس‌های تاریخی، اتاق خان، بخش پوشاک، غرفه شکار، غرفه صنایع دستی، غرفه بخش مطبخ زندگی روستایی، کتابخانه و مرکز اسناد است.

آبیدر نام کوهی است در شهر سنندج  که در انتهای خیابان آبیدر قرار گرفته است و از سوی باختر مشرف بر شهر سنندج است.

پارک کوهستانی آبیدراز دو کوه به نام های آبیدر بزرگ و آبیدر کوچک تشکیل یافته‌ است. ارتفاع آبیدر بزرگ ۲۵۵۰ متر و آبیدر کوچک در حدود ۲۳۵۰ متر از سطح دریا می‌ باشد. در واقع واژه آبیدر (آب‌ به ‌در) به معنی جایی است که از آن آب فراوان تراوش  می‌ کند. چشمه‌های کوه آبیدر سنندج که پارک جنگلی نیز در دل آن خودنمایی می‌کند، هنوز سرچشمه قنات عمارت‌های تاریخی خسروآباد، آصف، وکیل، و تعدادی از بناهای تاریخی دیگر است. کوه و پارک جنگلی آبیدر همه ساله پذیرای تعداد زیادی مسافر و گردشگر از داخل و خارج استان است.

برخی از مکان های گردشگری مشهور آن عبارت‌اند از کانی شفا، ماماتکه، گویزه کویر، خضر زنده (خیرزنه)، تاقه‌دار، امیریه، هفت آسیاب، بان شلانه، کچک (سنگ) قرآن، کانی کچک و قله آبیدر که پناهگاهی هم برای کوهنوردان در آنجا ساخته شده‌ است و در حال حاضر مشغول به ساخت تله کابین در مسیر بین پارک کودک و قله آن می‌باشند. چندین باغ و چشمه طبیعی در پارک کوهستانی آبیدر وجود دارد. این مجموعه از دیرباز محل تفریح مردم سنندج بوده و کوه آبیدر دارای محبوبیت خاصی میان مردم است.

کوه آبیدر به عنوان یکی از تفرجگاه‌های اصلی مردم شهر سنندج به شمار می‌رود. متاسفانه در دامنه ی کوه آبیدر احداث مسکن صورت گرفته و هم اکنون نیز در جریان است. دلیل اصلی محبوبیت این کوه، نزدیکی آن به شهر سنندج، بلند بودن آن نسبت به تپه‌های اطراف و از همه مهم‌تر، وجود چشمه‌های زیر زمینی فراوان آن می‌باشد. همچنین بزرگترین سینمای روباز جهان با گنجایش 10هزار نفر در پارک جنگلی آبیدر سنندج می باشد که با پرده ای در ابعاد 12×25 متر، بزرگترین سینمای روباز جهان محسوب می‌شود.

عمارت خسروآباد در بلوار خسرو آباد (شبلی) شهر سنندج قرار دارد. این عمارت مرکز حکومت اردلان به ویژه خسروخان اردلان بوده که در مساحت ۶۰۰۰ متر مربع ساخته شده است.

مجموعه عمارت و باغ خسروآباد افزون بر دو بخش اصلی، یعنی قصر سلطنتی با ورودی ستون دار، باغ خسرو آباد نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده است این باغ که بوسیله ۴ خیابان روبرو و اطراف عمارت خسرو آباد عملاً به ۴ باغ خسرو آباد تبدیل شده بود و اطراف آن بوسیله ۴ خندق در طرفین باغ و کاخ خسرو آباد با انواع درختان مختلف احاطه شده جلوه خاصی را به این مجموعه داده است. در حال حاضر تنها درختان ۴ باغ و بخش هایی از ۴ خیابان آن باقی‌مانده است.

بعضی صاحب نظران قسمت شرقی بنا را که قصر نامیده می‌شود مربوط به دوران زندیه می دانند و توسعه و تکمیل آن را توسط امان ا… خان اردلان می دانند. بعد از مدتی نیز خسرو آباد بعنوان مقر حکومت مورد استفاده قرار گرفت اما بیشتر محل تشریفات و استقبال از شاهان بود بطوریکه مراسم عروسی تنها دختر فتحعلی شاه قاجار با خسرو خان پسر امان ا… خان بیشتر با جنبه سیاسی در سال ۱۲۳۲ هجری قمری در این کاخ صورت پذیرفت. مجموعه عمارت و باغ آن افزون بر دو بخش اصلی یعنی قصر سلطنتی با ورودی ستون دار در بخش غربی و ساختمان شرقی با غلام گردش‌ها و ایوان ستون دار مشرف بر صحن عمارت و فضای بیرونی بنا دارای فضاهای دیگری چون حمام، اتاق قاپچیان (یا قاپوچی) و خدمتکاران است . تزئینات معماری این بنا شامل گچبری، آجرکاری، اروسی‌های زیبا و حوض چلیپا شکل داخل عمارت است.

آنچه که بر اساس وضعیت ظاهری و ترکیب بنای خسروآباد قابل تامل است هم به نوع بودن بافت و ترکیب مصالح و سبک مشترک قصر، آشپزخانه، حمام و اسطبل به انضمام دیوارهای حفاظ شرقی، غربی و جنوبی می‌باشد که مربوط به یک دوره می باشد. البته بعد از امان الله خان به ضرورت بناهای مختلفی در این مجموعه احداث گردیده است. سبک ارسی‌های موجود در قصر تفاوت قابل توجهی با قسمت شرقی بنای خسروآباد دارد و همچنین تزئینات بخش غربی با آجر و در قسمت شرقی و سر درب بیشتر از گچ بری استفاده شده است.

طاق بزرگ سر درب اصلی باغ خسرو اباد که روبروی مقبره شرف الملک قرار داشت تخریب گردیده است درب اصلی بنا رو به حوض مرمری مربع شکل عمارت واقع گردیده و از ۴ تکه بزرگ تنه درخت گردو ساخته شده است نمای شرقی بنا از آجر و گچ بری‌های زیبا تزیین شده است اما دیگر بخش‌ها از آجر و به شکل ساده تری ساخته شده اند. اروسی‌های زیبا و شومینه کوچک از دیگر قسمت‌های این عمارت است.

آب این مجموعه جاری و شرب و از مجموعه قنات‌های تعبیه شده در روی کوه آبیدر تامین می‌شود و از دیگر بخش‌های قابل توجه کاخ خسروآباد وجود حوض و فواره با آب جاری در طبقه سوم قصر است.

تالاب آب شیرین زریبار یا زریوار در فاصله ۳ کیلومتری غرب شهر مریوان، در استان کردستان و از مکان‌های دیدنی و گردشگری این استان است. آب تالاب شیرین است و از تعدادی چشمه کف‌جوش و بارش تأمین می‌شود. در بیشتر زمستان‌ها سطح دریاچه کاملاً یخ می‌بندد. طول دریاچه زریبار حدود ۵ کیلومتر و عرض آن حدود ۱٫۶ کیلومتر است. وسعت تالاب به دلیل تغییرات حجم آبی در فصول مختلف متغیر و حداکثر عمق آن ۵/۵ متر است.

این تالاب بزرگ‌ترین و زیباترین دریاچه آب شیرین باختر ایران و یکی از منحصربه‌فردترین دریاچه‌های آب شیرین در جهان بشمار می‌رود و کلیه شرایط جامع یک تالاب بین‌المللی را داراست و حتی مواردی از رفتار و عملکرد برخی از موجودات مشاهده می‌گردد که تاکنون مطالعه و یا اعلام نشده‌است که نیاز به بررسی بیشتر را می‌طلبد.

حجم تقریبی آب تالاب حدود ۳۰ میلیون متر مکعب برآورد شده‌است. محیط تالاب حدود ۲۲، ۵کیلومتر و میزان متوسط بارندگی ۷۸۶ میلی‌متر در سال است. رطوبت نسبی برابر ۴/۵۸ درصد و متوسط تبخیر سالیانه معادل ۱۹۰۰ میلی‌متر گزارش شده‌است.

این دریاچه به باور مردم محلی دریاچه‌ای افسانه‌ای و سرشار از رازها و داستان‌هاست. افسانه‌ای بودن دریاچه را به خودجوش بودن آن نسبت می‌دهند و با آن‌که آب آن از هیچ رودخانه‌ای فراهم نمی‌شود اما سده‌هاست که همچنان آینه‌سار آسمان آبی و ابرهایش است.

نامگذاری

در خصوص نامگذاری این دریاچه، وجه‌تسمیه‌های مختلفی وجود دارد.

نام اصلی آن «زیراوبار» بوده است که به زبان کردی به معنی آب کف کنار است. چون آب این دریاچه از چشمه‌های در کنار آن تأمین می‌شود، نام زریبار را می‌توان تغییر یافته این نام دانست.

واژه زریبار یا زریوار متشکل از دو واژه زری به معنی دریاچه (در زبان کردی) و پسوند تشبیهی وار یا بار است که ترکیبش معنی دریاچه یا دریاچه‌وار را متبادر می‌کند.