هَمِدان یا به گویش محلی هِمِدان یکی از کلان‌شهرهای ایران در منطقه غربی و کوهستانی ایران و مرکز شهرستان و استان همدان است. این شهر در دامنه کوه الوند و در بلندای ۱٬۷۴۱ متری از سطح دریا واقع شده‌است و از شهرهای سردسیر ایران به شمار می‌آید. همدان قدیمی‌ترین شهر ایران و از کهن‌ترین شهرهای جهان است در سال ۱۳۸۵ مجلس شورای اسلامی در مصوبه‌ای همدان را «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعلام کرد. همدان اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران، مادها بوده‌است. با این حال قدیمی ترین آثار یافت‌شده از محوطه باستانی هگمتانه و نیز کتیبه‌های گنج‌نامه مربوط به دوران هخامنشیان هستند. همچنین این شهر در روزگار هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه و سلجوقیان نیز یکی از پایتخت‌های کشور بوده‌است. هم‌اکنون استان همدان به دلیل داشتن مراکز تاریخی و دیدنی به عنوان پنجمین شهر فرهنگی و توریستی کشور شناخته می‌شود و از نظر علمی نیز با وجود مراکز دانشگاه بوعلی سینا، دانشگاه صنعتی همدان، دانشگاه آزاد اسلامی همدان، دانشگاه پیام نور همدان و مراکز دیگر، به عنوان یکی از قطب‌های دانشگاهی کشور شناخته شده‌است. آرامگاه بوعلی سینا نماد شهر همدان و همچنین یکی از نمادهای پیشینه ایران در فرهنگ جهان و دانش و علم به شمار می‌رود.

نخستین باری که اسم این شهر برده شد، در حدود ۱۱۰۰ سال پیش از میلاد بود که نام همدان را اَمدانه ذکر شده‌است. این شهر تحت نام‌های دیگری از قبیل هگمتانه، هگمتان، اکباتان، اکباتانا، آمدانه، آنادانا نیز نوشته شده‌است. در کتیبه‌های آشوری نام آن شهر آمدانه آمده، این اسم بایستی مشتق از کلمه ماد باشد چنان‌که آشوریان قوم ماد را آمادای ذکر کرده‌اند. از این رو آمادانه به معنی محل مادها و جایی‌است که مادها زندگی می‌کردند در دوران مادها به زبان پارسی باستان این شهر هگمتانه یا هگمتانه به معنی «جای تجمع» خوانده می‌شد. اکباتان نیز همان تلفظ هگمتانه به زبان یونانی است .

نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانیان به اَهمتان، اَهمدان و سپس به همدان دگرگون شده‌است.

پیش از اسلام

همدان به عنوان یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران، از پیشینه چندهزارساله‌ای برخوردار است. پیش از آمدن اقوام آریایی، شهر همدان از زیستگاه‌های اصلی قوم کاسیان به شمار می‌آمده‌است. در کتیبه‌های آشوری هزاره دوم قبل از میلاد از آنجا به عنوان یکی از ایالات کارکاشی قوم کاسیان یاد گردیده و آمده‌است که تیگلات پالسر یکم، شاه آشور این شهر را در ۱۱۰۰ سال پیش از میلاد فتح کرده‌است.

در مورد زمان و چگونگی احداث و نام بنیان‌گذار شهر همدان بین روایت‌های مورخین و جغرافیدانان یونانی و همچنین مابین مورخین اسلامی اختلاف‌نظر وجود دارد. به گفته هرودوت این شهر را نخستین شاه ماد دیاکو بنیان نهاده‌است.

پس از اسلام

در حمله اعراب، شهر همدان پس سقوط نهاوند به دست مسلمانان افتاد و چندان اهمیت و اعتبار داشت که اعراب گشودن آن را پس از فتح نهاوند، بزرگ‌ترین پیروزی خود بر ساسانیان شمردند.

دین و مذهب

بیش‌تر ساکنان استان، مسلمان و پیرو مذهب شیعه‌اند. در بعضی مناطق، مذهب اهل سنت و یارسان نیز وجود دارد، در ضمن اقلیت‌های مذهبی مانند، مسیحی، یهودی، زرتشتی نیز، به تعداد بسیار اندکی، ساکن هستند. از عوامل مهم در شکل‌گیری و تداوم حضور جامعه یهودیان در شهر همدان آرامگاه یا بُقعه اِستِر و مُردِخای است. این آرامگاه از مهم‌ترین زیارتگاه‌های یهودیان ایران و جهان به‌شمار می‌رود. از مذاهبی که در قانون اساسی به رسمیت شناخته نشده‌اند اما دارای پیروانی در استان همدان می‌باشند می‌توان به یارسان اهل حق و بهائیان اشاره نمود.

غذاهای سنتی

الگوی خوراک و مواد غذایی تشکیل دهنده آن، تابع انواع محصولات کشاورزی و بومی موجود در منطقه است. در رژیم غذایی اهالی استان معمولاً محصولات کشاورزی به صورت خشکبار و تازه استفاده می‌شود. انواع آش شامل بروش، تله گنجی، کاچی، کلم قمری، بادمجان و آبگوشت، چنجه و نان‌ها شامل؛ گرده، کاک، کولره، ساجی، فتیر و اقسام شیرینی‌ها مانند: برساقی، سرجوق، باسلوق، و اگردک و پیکه چو و مرباها و ترشی‌ها نشان دهنده تنوع غذایی مردم است.

سوغات

تحفه‌های استان همدان برای مسافران بسیار زیاد است که می‌توان به کماج، شیره انگور، کشمش، سیرتند، انگشت‌پیچ، قالی، گیوه، منبّت، عسل، نقل، گردو، سفال و سرامیک، خمیر صنل، حلواگردویی، روغن حیوانی، حلوا شکری، صنایع چرم، گیاهان دارویی، صابون محلی و قیسی اشاره کرد.

آرامگاه بوعلی سینا 

آرامگاه شیخ الرئیس بوعلی سینا یا آرامگاه بوعلی سینا بنای یادبود شیخ‌الرئیس ابن سینا فیلسوف، دانشمند و طبیب مشهور ایرانی است که در میدان بوعلی سینا در مرکز شهرهمدان واقع شده‌است.

بنای ابتدایی این آرامگاه در زمان قاجاریه ساخته شد. در سال ۱۳۳۰ انجمن آثار ملی ایران به مناسبت هزارمین سالروز تولد ابوعلی سینا تصمیم به تجدید بنای آن گرفت. طرح ونقشه بنای فعلی توسط مهندس هوشنگ سیحون به سبک معماری قرنی که بوعلی سینا در آن می زیسته از روی قدیمی‌ترین بنای تاریخ دار اسلامی یعنی برج گنبد قابوس در شهر گنبد کاووس اقتباس شده است.

بنای آرامگاه تلفیقی از دو سبک معماری ایران باستان و ایران بعد از اسلام است. در طراحی این مجموعه از عناصری از هنرمعماری سنتی ایرانی استفاده شده است. عناصری مانند برج، الهام گرفته از برج گنبد قابوس، باغچه‌ها متاثر از باغهای ایرانی، آب نماها الهام گرفته از حوض خانه‌های سنتی و نمائی با روکار سنگهای حجیم و خشن خارا که با سنگ گرانیت کوهستان الوند آراسته شده و نمودار کاخهای باستانی ایرانیان است.

کار ساخت بنای جدید آرامگاه در سال ۱۳۳۳ هجری شمسی به پایان رسید. محل فعلی آرامگاه بوعلی منزل مسکونی ابو سعید دخوک، دوست صمیمی بوعلی سینا بوده است که او نیز در جوار بوعلی سینا مدفون میباشد. درحال حاضر تالار جنوبی آرامگاه به عنوان موزه محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیاء کشف شده مربوط به هزاره‌های قبل از میلاد و دوران اسلامی اختصاص یافته و در تالار شمالی کتابخانه ای مشتمل بر ۸۰۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی نفیس ایرانی و خارجی و غرفه هایی مربوط به آثار بو علی سینا و شعرا و نویسندگان همدانی نگهداری می شود.

در غرفه آثار بوعلی عکسی از جمجه بوعلی نیز در معرض دید گذاشته شده که گمان می رود به هنگام تخریب مقبره قدیمی تهیه شده است. مکمل این بنا بوستانی به شکل نیم دایره با فضای سبز است و نیز تندیس ابوعلی سینا در حالی که کتابی در دست دارد در ضلع شرقی میدان نصب شده است.

علت وجود 12 ستون آرامگاه بوعلی سینا :

آرامگاه طبیب‌الاطبا را از روی قدیمی‌ترین بنای تاریخ‌دار دوره اسلامی در ایران، به مانند گنبد قابوس ساخته‌اند، اما این دو کمی با هم تفاوت دارند. آرامگاه بوعلی نصف بنای گنبد قابوس است و از طرفی آن بنا هیچ منفذی از پایین تا بالا ندارد. ولی این بنا ۱۲ ستون دارد که نشان‌دهنده ۱۲ رشته دانشی است که ابن سینا بر آن‌ها احاطه داشته است.

غار علیصدر – کبودرآهنگ همدان

غار علیصدر تنها غار تالابی ایران و از معدود غارهای آبی جهان است. علیصدر همچنین بزرگ‌ترین غار آبی جهان می‌باشد.  این غار در فاصله 75 کیلومتری شمال غربی همدان در کوههای زاگرس در ارتفاع 1980 متر از سطح دریا واقع شده‌است. غار آبی علیصدر در ارتفاعات ساری قیه نزدیک روستای علی‌صدر شهرستان کبودراهنگ در استان همدان تشکیل شده‌است.

محوطه غار دالان‌های پیچ در پیچ و دهلیزهای متعددی دارد. از مجموعه رشته آبها، دریاچه بزرگی در درون غار بوجود آمده و از این رو نفوذ به ژرفای غار تنها با قایق میسر است.

تاریخچه بهره برداری گردشگری از غار علیصدر :

مردم روستای علی صدر و روستاهای اطراف، از قدیم‌الایام به وجود این غار پی برده بودند و از آب آن بهره‌برداری می‌کردند. علاوه بر این، در صد سال گذشته، اهالی ده با هدایت مازاد آب نهر سراب به غار علیصدر، از آن به عنوان مخزن و سدی برای استفاده در فصل گرما بهره می‌برده‌اند. همین موضوع باعث شده بود تا سطح آب در قسمت شرقی غار تا ارتفاع 2.20 متر یعنی تا نزدیکی دهانه ورودی غار بالا بیاید و امکان دسترسی به غار را تا سالها غیر ممکن کند، تا اینکه با وقوع زلزله مخرب فارسینج در 22 آذرماه 1336، و ایجاد شکاف در کف غار سراب، آب نهر سراب به یکباره قطع شد و طی 6 سال یعنی حدود سال 1342 سطح آب غار علیصدر به ارتفاع طبیعی خود رسید و ورود به غار میسر گشت و به تدریج پای کوهنوردان به درون غار باز شد.

اولین کاوش حرفه‌ای و برنامه‌ریزی شده به غار علیصدر در 5 مهرماه 1342 شمسی توسط گروهی 14 نفره از اعضای هیئت کوهنوردی همدان انجام شد که توانستند با کسب اطلاعات قبلی و همراه بردن تجهیزات لازم برای حرکت روی آب، با عبور از دریاچه، از شعبات و تالارهای مختلف آن بازدید کنند و زیبایی و عظمت داخل آنرا ببینند و اولین اطلاعات را از وسعت و ژرفای دریاچه و طول و عرض و عمق وارتفاع غار بدست آورند.

علی رغم انتشار خبر این بازدید و بازدیدهای متعاقب، تا سال 1352 دهانه غار تنگ و در حدود 50 سانتیمتر بود و دسترسی به داخل غار تنها توسط کوهنوردان حرفه‌ای ممکن بود، تا اینکه عبدالله حاجیلو که از سال 1341 ریاست هیئت کوهنوردی همدان را بر عهده داشت و از جلب توجه مقامات برای توسعه غار مأیوس شده بود، شخصاً دست به کار شد و با مقبولیتی که در شهر و استان داشت با کمک مردم محلی و استفاده از بازوی هیئت کوهنوردی و انجمن شهرستان و استان، سرانجام دهانه غار در اردیبهشت ماه 1353 به عرض 5 متر و ارتفاع 3 متر باز شد.

در سال بعد، با بتون ریزی قسمتی از کف غار، مسیر خشکی نیز برای راهپیمایی در غار ایجاد شد و سپس با تجهیز غار به چند قایق و نیز تأمین روشنایی داخل آن، در تاریخ 4خردادماه 1355، غار علیصدر به بهره برداری رسید و بلیتهای چاپ شده برای بازدید گردشگران تحویل اداره تربیت بدنی همدان گردید.

موفقیت عبدالله حاجیلو در توسعه و معرفی غار تا بحدی بود که شاه را نیز برای بازدید از غار در 5 مهرماه 1355 ترغیب کرد که طی آن مقرر شد علاوه بر ارتباط برق سراسری به علیصدر و روستاهای اطراف و آسفالت راههای دسترسی به غار، نسبت به ایجاد مهمانسرای جهانگردی در ده علیصدر اقدام شود.

دهانهٔ اصلی غار علی‌صدر در روستای علی‌صدر که مربوط به شهرستان کبودرآهنگ است، قرار دارد.

علت نامگذاری غار علیصدر :

همانگونه که گفته شد، اهالی روستا از این غار بعنوان مخزن و سد استفاده می‌کرده‌اند.

از طرف دیگر، در بنچاقها و اسناد روستا، نام ده «علی سد»، ولی در شناسنامه های اهالی، «علی سرد» ذکر شده. در زمان احداث جاده برای روستا در سال 1350، پیمانکار مجری در تابلوی راهنمای پروژه نام جاده را علیصدر نوشت و از آن زمان به بعد، این نام برای روستا و غار مصطلح شد.

برنامه گردشگری در غار علیصدر :

آنچه غار علی‌صدر را از سایر غارهای آبی جهان متمایز می‌کند، سهولت استفاده از کانالهای آبی درون آن است که به سبب وسعت آن به‌راحتی می‌توان در آن طی مسیر کرده و با قایق‌های معمولی از درون آنها گذشت.

حدودا 2 کیلومتر از غار برای بازدید آماده شده که در حالت عادی و غیر شلوغ بین 1.5 تا 2 ساعت بازدید از غار زمان می برد. طبق گفته راهنمای غار 12 کیلومتر و منابع دیگر 16 کیلومتر از غار کاوش شده است، در ابتدای ورود به دالانی طولانی در سمت راست وارد می شوید و پس از پیچیدن در دالان به محل سوار شدن به قایق ها میرسید.

قایق اول پایی است و الباقی پشت سر پلاستیکی و متصل به قایق اول که اگر بخواهید حتی می توانید در قایق اول بنشیند ولی باید انرژی خود را برای پا زدن و کشیدن بقیه یگذارید.

بعد از گذر از دالان ها و طی مسافت حدودا 15 تا 20 دقیقه ای، در محلی از قایق باید پیاده شوید و در غار پیاده روی کنید و در قسمتی باید از 118 پله به سمت بالا و بعد حدودا 130 پله به سمت پایین ادامه مسیر دهید.

در این قسمت و در طی مسیر قندیل های جالبی به شکل های سوزنی، گل کلم، چتری، مثل فالوده یا رشته دیدن خواهید کرد. طبق گفته های راهنما دمای آب و هوای غار همواره در زمستان و تابستان ثابت و هوا 16 درجه و آب 12 درجه بالای صفر است. شاید این دلیلی بوده است که انسانهای اولیه غار را جهت زندگی انتخاب میکردند.

در بالای پله ها استلاگمیتی به ارتفاع 5 متر وجود دارد که بسیار جالب است. در برخی جاها ازسقف غار سنگ های بزرگی کنده شده است. در قسمت بعدی و زیر قندیل های به شکل فالوده عمق غار حدودا 130 متر زیر زمین است، ولی جریان هوا از روزنه ها برقرار است .

جلبک ها در غار تنها موجودات زنده هستند و موجود زنده دیگری مثل خفاش وجود ندارد، غار در تمام طول سال باز است و در بهار احتمال خیس شدن غار زیاد است.

آرامگاه بابا طاهر

آرامگاه بابا طاهر عریان مربوط به دوره معاصر است و برفراز تپه ای در شمال غربی شهر همدان در میدان باباطاهر واقع شده است.

باباطاهر كه حدوداً در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم می زیسته، از شعرا و عرفای بزرگ روزگار خویش است.

برج آرامگاه باباطاهر بر قاعده‌ای هشت ضلعی واقع شده كه ارتفاع آن از سطح فوقانی تپه ‪ ۲۰/۳۵‬متر و از كف خیابان ‪ ۲۵/۳۰‬متر می‌باشد.

ستون های هشت گانه برج، قطعه سنگ مزار، كف و پله‌های آرامگاه از سنگ گرانیت حجاری شده است.

نما و فرش بنای آرامگاه باباطاهر همدان از سنگ است و در داخل آن كتیبه‌ هایی از كاشی وجود دارد.

در محوطه داخلی این ارامگاه ۲۴ دو بیتی بر روی ۲۴ قطعه سنگ زیبا حک شده و در قسمت پایین اطراف محوطه داخلی مزار نصب شده است.

بابا لقبی بوده که به پیروان وارسته می‌ داده‌اند و عریان به دلیل بریدن وی از تعلقات دنیوی بوده است.

او یكی از مشهورترین دو بیتی سرایان ایرانی است كه گذشت زمان نتوانسته دو بیتی های شور انگیزش را كه با لهجه لری سروده شده است، از یادها بزداید. از بابا طاهر علاوه بر دوبیتی ها، آثار ادبی دیگری نیز به جا مانده است كه از آن جمله می توان به دو قطعه، چند غزل، مجموعه كلمات قصار عربی و كتابی به نام “سرانجام” اشاره نمود.

وی معاصر طغرل بیک سلجوقی بوده است. بابا طاهر در سال ۴۴۷ هجری با طغرل سلجوقی دیدار کرده و مورد احترام او نیز قرار گرفته‌است. در یکی از دوبیتی های مشهورش سال تولدش را به حروف ابجد گنجانیده که پس از محاسبه توسط میرزا مهدی خان کوکب به سال ۳۲۶ هجری رسیده‌است. او پس از ۸۵ سال زندگی وفات یافته‌است.

بنای مقبره بابا طاهر در گذشته چندین بار بازسازی شده‌است. مقبره وی در قرن ششم هجری برجی آجری و هشت ضلعی بوده‌است. در دوران حکومت رضاشاه پهلوی نیز بنای آجری دیگری به جای آن ساخته شده بود. درجریان این بازسازی لوح کاشی فیروزه‌ای رنگی مربوط به سده هفتم هجری بدست آمد که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی برجسته و آیاتی از قرآن است و هم اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.

احداث بنای جدید در سال ۱۳۴۴ خورشیدی با همت انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان و توسط مهندس محسن فروغی انجام شده‌است. در اطراف بنای جدید فضای سبز وسیعی احداث شده است.

این بنای تاریخی طی شمار ۱۷۸۰ در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۷۶ به ثبت آثار تاریخی و ملی ایران رسیده‌است.

آرامگاهی دیگر به نام باباطاهر در خرم آباد :

باباطاهر در شعرهای خود از کلمات و اصلاحات لری استفاده کرده و مردم لرستان این را دلیلی بر لر بودن باباطاهر می‌دانند. مردم لر به پیران و مرشدان اهل حق لفظ بابا را نسبت می‌دهند و این دلیل دیگری است که باباطاهر از اهالی لرستان بوده است.

آرامگاه باباطاهر در خرم‌آباد که قدمت آن به دوره خوارزمشاهیان می‌رسد، در مرکز شهر خرم‌آباد و شرق قلعه فلک‌الافلاک در محله‌ای به نام درب باباطاهر قرار دارد.

تپه باستانی هگمتانه

تپه باستانی هگمتانه در داخل محدوده شهر کنونی همدان در دو سوی خیابان اکباتان یا آیباتان واقع شده است.

امروزه بیشتر باستان شناسان، تپه باستانی هگمتانه را بازمانده ی سازه های کاسی، مادی، هخامنشی و پس از آن می‌دانند. مساحت این تپه که پهناورترین تپه باستانی ایران است نزدیک به 30 هکتار می‌باشد که با در نظر گرفتن بخش‌هایی که جزو محدوده تپه باستانی بوده، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از 40 هکتار نیز می‌رسد.

این واژه در زبان یونانی به صورت «اکباتانا» در آمده، در کتیبه‌های عیلامی به صورت «آی ماتونو» (آی توتولان) آمده‌است. برخی نیز براین باورند که : «امدانه» یا «آمادای» که درکتیبه پلیسر پادشاه آشور آمده، به این مکان گفته می‌شده ‌است.

هگمتانه در زبان ارمنی «اهمتان»، در زبان سریانی و پهلوی «اهمدان» و در گویش نویسندگان عرب «همدان» و در تورات «احتمانا» گفته شده‌است.

همچنین، سکه‌هایی از زمان ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها «اهمتان» قید شده‌است.

شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند.

هرودوت بنای آنرا به دیاکو، نخستین شاه ماد نسبت داده و معتقدست که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده‌است. ولی گروهی از دانشمندان بنای آن را به فرورتیش، سومین شاه ماد نسبت داده‌اند.

روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دوره مادها (از اواخر قرن هشتم تا نیمهٔ اول قرن ششم قبل از میلاد)، مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده‌ و پس از انقراض آنها نیز به عنوان پایتخت تابستانی و احتمالاً محل خزانهٔ آنها به شمار می‌رفته ‌است.

قصر شاهی، که در آخرین قلعه درونی بر پا شده بود، دارای صدها اتاق بوده و مردم نیز خانه‌های خود را بیرون این قلعه‌ها و در کنار آن ساخته بودند. بنا به درخواست دیاکو، قوم ماد شهرهای کوچکی را که در آن می‌زیسته‌اند، رها ساخته و پایتخت را مورد توجه قرار دادند و در اطراف قلعه شاهی، خانه‌های خود را بنا کردند.

بخت النصر بعد از فتح و ویرانی بیت المقدس، فرمانده‌ای به نام صقلاب را به قصد تصرف همدان می‌فرستد، ولی وی با عدم موفقیت مواجه‌شده و طی نامه‌ای به بخت النصر می‌نویسد : من به شهری آمده‌ام، دارای بارویی بلند و سرکش و مردمی بسیار و کوی و برزن‌هایی فراخ و رودهای فراوان.

دوران هخامنشیان :

پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به جهت قرار گرفتن در مسیر راه شاهی، که تخت جمشید را به سارد متصل می‌کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود و از این رو آن را آباد کردند.

در زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می‌شود، هگمتانه به صورت ویرانه‌ای بوده‌است. ولی داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود، دستور می‌دهد در میانه شهر، کوشکی بزرگ که آن را ساروق می‌نامیدند، بسازند. در این کوشک، سیصد مخفی‌گاه برای گنجینه‌ها و دارایی‌ها بر پا شد و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو اشکوبی (دو لختی) و هر اشکوب، به بلندای دوازده گز بود.

از جمله ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم‌ سابقه‌ است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب‌رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت‌ها است.

در فواصل بین کانالهای آب رسانی، معابری بر عرض 3.5 متر وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی، مفروش بوده‌است. تحقیقات نشان داده که در فواصل 35 متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارند، که هر کدام شامل یک حیاط مرکزی (هال) است، با اتاق‌ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن. به شکلی که هر واحد ساختمانی، فضایی در حدود 17.5*17.5 متر را در بر می‌گیرد. معابر مذکور با عرض 3.5 متر و پی بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش داشته و جهت شمال شرقی به جنوب غربی دارند.